"..Wybuch powstania styczniowego poprzedziły niepokoje na wsi, podczas których chłopi domagali się zmniejszenia swych ciężarów wobec właścicieli ziemskich. Strajki chłopskie objęły znaczną część omawianych terenów i wystąpiły w dobrach Tuczępy, Ornatowice, Grabowiec i Wolica Uchańska.

Po­dobne niepokoje w całym Królestwie Polskim legły u podstaw wprowadzenia przez cara Aleksandra II uwłaszczenia chłopów, co miało miejsce w 1864 roku.

Tymczasem 4 lutego 1863 r. do magistratu w Grabowcu przybyło sześciu uzbrojonych powstańców i wręczyło burmistrzowi druko waną odezwę Komitetu Centralnego Narodowego, po czym, jak doniósł Sebowicz władzom, „przemocą zabrali z kasy miejskiej 69 rubli, wydawszy kwit podpisany przez niejakiego Jankowskiego" . w okolicach Grabowca Jankowski pojawił się jeszcze 19 października 1863 r., stojąc wspólnie z Leniewskim na czele od działu 1200 powstańców. W pobliskich lasach grabowieckich przebywali też powstańcy 25 i 26 lutego 1863 r. Dnia 8 marca 1863 r. z Wojsławic przybył do Grabowca od dział powstańczy pod dowództwem „Lelewela" (Marcin Borelowski), złożony z około 200 ludzi.

Następną grupą, wobec nasilających się działań powstańczych w kraju, był przybyły w czerwcu 1863 r. od strony Bereścia oddział złożony z kilku koni. Według relacji burmistrza pytali o drogę do Żukowa, byli na dobrych koniach, z pełną uprzężą, uzbrojeni w pałasze, rewolwery i karabinki. Dnia 22 września 1863 r. (niedziela po po łudniu) przybyło do Grabowca 24 konnych powstańców uzbrojonych w karabiny, pistolety i pałasze, ubranych w granatowe mundury z amarantowymi wyłogami.

O dalszych ruchach oddziałów powstańczych w mieście i okolicy wzmiankuje naczelnik powiatu w raporcie do gubernatora i wyjaśnia dlaczego nie można kontynuować śledztwa przeciwko burmistrzowi Grabowca, pisząc: „przeszkody te nie tylko że jeszcze nie ustały, lecz groźniejszą przybrały obawę, bo często pojawiają się w tym mieście powstańcy, ma miejsce rekrutowanie przez nich mieszkańców do powstania".

Podobnie burmistrz Uchań, raportem z dnia 20 października zawiadomił RGL o przy byciu do Uchań od strony Grabowca kilku oddziałów powstań czych, składających się z konnicy, kosynierów i strzelców w liczbie około 1000 osób. Dzień wcześniej 19 października 1863 r. w Grabowcu 30 młodych mieszkańców miasta wcielono do oddziału powstańczego liczącego 60 osób, którzy pomaszerowali jednakże w stronę Wojsławic.

2 grudnia 1863 r. od strony Bereścia nad szedł do Grabowca oddział rosyjskiego wojska i odszedł w stronę Skierbieszowa, tropiąc kilkunastoosobowy oddział powstańczy, który pojawił się w Tuczępach i maszerował w kierunku Skierbieszowa.

Dla utrudnienia przemarszów powstańców przez Grabowiec oraz pozbawienia ich możliwości aprowizowania i uzupełniania młodzieżą swych szeregów, rosyjskie władze wojskowe skierowały tu samodzielny oddział pod dowództwem naczelnika Wojskowego Oddziału Grabowieckiego. Biorąc to pod uwagę oddziały powstańcze omijały odtąd Grabowiec. 2 grudnia 1863 r. przez Tuczępy przeszła grupa powstańców, w styczniu 1864 r. w pobliskiej Czartorii i Żurawlowie pojawiła się inna w sile 50 koni i znów do Tuczęp przybył pięćdziesięcioosobowy konny oddział powstańczy. Silny, dobrze uzbrojony oddział powstańczy złożony z 60 koni, według raportu wójta gminy Sitno, w dniu 19 stycznia 1864 r. „maszerował w stroną Grabowca". Patriotyczna postawa, umieszczenie trzech krzyży na Górze Zamkowej i czynny udział młodzieży w Powstaniu spowodowały represje w Grabowcu.  

Po upadku powstania władze carskie podjęły szereg ostrych represji wobec Polaków. Większość dotychczasowych miasteczek utraciła swe prawa miejskie, spadając do rzędu osad i wsi. Taki właśnie los spotkał w 1869 roku Grabowiec.

Zakazano szerzenia polskiej oświaty i kultury. Rozpoczęły się konfiskaty majątków i zsyłki na Syberię. Unitom pod groźbą surowych kar nakazano przechodzić na prawosławie. W roku 1864 przeprowadzono reformę szkolnictwa powołując szkoły początkowe. Powstało wtedy szereg szkółek wiejskich, najczęściej przy cerkwiach lub kościołach. Były to szkoły 1-2 klasowe."[1]

Powstanie Styczniowe było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 tys. ludzi. Jednak poza Żmudzią i rozrzuconymi ośrodkami na Białorusi, w Inflantach Polskich oraz innych Ziemiach Zabranych, masa społeczeństwa nie była gotowa poprzeć „pańskiego” zrywu.

Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Zdarzały się przypadki, że Rosjanie zabijali pojmanych powstańców, dobijali rannych, mordowali lekarzy spieszących im z pomocą, obdzierali do naga zabitych. Po bitwach Rosjanie palili miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, dokonywali rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, np. spalono archiwum Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys. szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys.

Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet,w 1868 wprowadzono nakaz prowadzenia ksiąg parafialnych w języku rosyjskim, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. Po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej.
Powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów. Pozostawiło trwały ślad w polskiej literaturze (m.in. Orzeszkowa – Nad Niemnem, Dąbrowska – Noce i dnie, Żeromski – Wierna rzeka, Rodziewiczówna – Pożary i zgliszcza) i sztuce (Grottger – Polonia i Lithuania, Matejko – Polonia) XIX i XX wieku.[2]

[1]W. Jaroszyński, Siedem wieków Grabowca str. 106-108

[2] Wikipedia

Zobacz znakomity film „Szwadron” o Powstaniu Styczniowym Powstał na podstawie genialnej prozy Stanisława Rembeka

Akcja filmu rozgrywa się w roku 1863 na ziemiach zaboru rosyjskiego. Bohaterem „Szwadronu” jest pochodzący ze szlacheckiej rosyjskiej rodziny młody baron Fiodor Jeremin.