Od wydawcy

Z satysfakcją oraz nieukrywaną dumą zachęcam do zapoznania się z publikacją Andrzeja Klocha, który opracował wyjątkowe dzieło, przywra­cające pamięć wydarzeń mających miejsce na naszych terenach w pamięt­nym roku 1920.

Jest to cenne źródło historyczne, stanowiące efekt benedyktyńskiej pracy.  Autor poszukiwał informacji nie tylko w archiwach, ale gromadził je rów­nież na podstawie licznych wywiadów oraz mozolnej analizy kronik i za­pisków rodzinnych okolicznej ludności

Należy podkreślić, że o ile inne bitwy z bolszewicką nawałą, których areną była Zamojszczyzna (najsłynniejsza pod Komarowem), zostały dosyć dobrze udokumentowane, przebadane i upublicznione, o tyle la z 2 wrze­śnia pod Trzeszczanami, wraz z licznymi potyczkami, wciąż upomina się o należytej, pamięć. Podobnie jak jej wielcy bohaterowie, zasługujący na godne miejsce w historii, a często spoczywający w bezimiennych mogiłach.

Jedną z takich heroicznych postaci był ułan Edward Rościszewski z 214 Pułku Ułanów, który poległ w bitwie o Bogucice 5 września 1920 roku i tam na skraju wsi został pochowany. Przez wiele lat dzieci ze szkoły w Bogucicach opiekowały się tą mogiłą, nie wiedząc, jaką skrywa tajemnicę. To właśnie dzię­ki niezłomnej pracy pana Andrzeja niemal po 100 latach jej właściciel odzy­skał wreszcie swoje imię i nazwisko. Błędy w zapisach archiwalnych (wykryte przez autora) uniemożliwiały identyfikację także jednego z dowódców boha­terskich żołnierzy. Dziś już wiemy, że nie był to porucznik Strzałkowski, lecz podporucznik Aleksander Szatkowski, który złożył w tej bitwie największą ofiarę na ołtarzu niepodległości w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r.

Literatura niniejszego opracowania to wspaniała lekcja historii, a zara­zem moralny drogowskaz dla młodego pokolenia, które powinno znać fak­ty oraz chwałę oręża polskiego. To także wymowny pomnik, upamiętniają­cy naszych przodków, którzy musieli zmierzyć się z wielce traumatyczną rzeczywistością dziejową.

Z perspektywy urzędu, który mam zaszczyt piastować, szczerze dziękuję Panu Andrzejowi za tak cenne dla lokalnej społeczności dziełu historyczne.

Uważam, ze warto  sięgnąć po tę publikację nie tylko w czasie doniosłych uroczystości patriotycznych, ale także w chwilach refleksji i zadumy nad wartościami uniwersalnymi i ponadczasowymi

Gratuluję wytrwałości, dociekliwości, rzetelności oraz metodycznego podejścia w przywracaniu pamięci i prawdy historycznej Trzeszczan i okolic - naszej małej Ojczyzny

Stanisław Czarnota  Wójt Gminy Trzeszczany

Wstęp

Na cmentarzu parafialnym w Trzeszczanach znajduje się zbiorowa mogiła, w której pochowani zostali żołnierze polegli tu 1920 r. Na pamiątkowej tabli­cy zamieszczono inskrypcję: Pamięci 48 żołnierzy II p.p. Legionistów pole­głych w wojnie polsko-bolszewickiej w dniach 1-2 września 1920 r. w Trzeszczanach w walce z konnicą Budionnego. Spoczywają tu snem wiecznym ochotnicy w wieku 16-18 lat w większości uczniowie szkół śred­nich Piotrkowa Trybunalskiego i Częstochowy. Na mogile umieszczone zo­stały dwa wojskowe hełmy francuskiego typu Adrian. Przed laty tych hełmów było więcej. Rozszarpane kulami i przeorane głębokimi cięciami szabel, skłaniały do zadumy nad ofiarą obrońcom Ojczyzny, a zarazem budziły za­ciekawienie historią wydarzeń, które rozegrały się na polach Trzeszczan w 1920 r. Na płycie nagrobnej pojedynczej mogiły, leżącej w pobliżu mogiły zbioro­wej, znajduje się napis: Ś. P. por. Strzałkowski dow. 12 kompanii z TV bat. 2 pp legionów poległ w walce z bolszewikami w dniu 2 września 1920 r. w Trzeszczanach Cześć Jego Pamięci.

W dzień Wszystkich Świętych każdego roku obie mogiły pokrywają się płonącymi zniczami i bukietami chryzantem. Mieszkańcy Trzeszczan i odwie­dzający cmentarz przyjezdni, tak licznie zapalający znicze, zapewne często zadawali sobie, nieodparcie nasuwające się pytanie - kim byli ci nieznani żołnierze, spoczywający w bratnim grobie.

Poszukiwania ich tożsamości i informacji o bitwie, w której zginęli, wyma­gały sporego wysiłku. Nie miała ta bitwa i jej bohaterowie szczęścia do publikacji. W opracowaniach dotyczących wojny polsko-rosyjskiej w latach 1919-1920, na ogół jedynie jest wzmiankowana w ogólnym kontekście walk na Zamojszczyźnie gdzie na pierwszy plan wysuwają się starcia pod Komarowem i Hrubieszowem, bądź jest w ogóle pomijana. Krótkie hasło jej poświęcone znalazło się w Leksykonie polsko-rosyjskiej 1919-1920 Janusza Odziemkowskiego, notabene niepoprawnie określające nazwę miejscowości jako "Treszczany". Wzmianka o  bitwie pojawiła się w Księdze chwały piechoty z lat 1937-1939. Szersze opisy walk możemy znaleźć w zeszytach wydawanych w okresie międzywojennym przez Wojskowe Biuro Historyczne, serii  wydawniczych poświęconych historii wojennej pułków i innych polskich formacji w latach 1918-1920, a mianowicie w pracy ppłk Józefa Sitko Zarys historii wojennej 2-go pułku piechoty Legionów z 1928 r, oraz tu pracy kpt. Józefa Hartmana Zarys historii wojennej 3-go Batalionu Strzelców (b. Batalionu Manewrowego), wydanej uj 1932 r. Opisy te posłu­żyły do odtworzenia przebiegu bitwy w niniejszej publikacji.

W 1934 r. ukazało się, wydane również przez Wojskowe Biuro Historyczne, opracowanie o tytule Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w woj­nach 1918-1920. Dzięki wielkiemu wysłowi osób tworzących tę listę, uda­ło się ustalić 47055 poległych i zmarłych uczestnikom walk o niepodległość Polski. Na tej podstawie można było określić tożsamość części żołnierzy po­ległych w walkach pod Trzeszczanami.

Do opracowania biogramom poległych żołnierzy wykorzystane zostały m.in. dokumenty ze zbioru Akt Personalnych i Odznaczeniowych Centralne­go Archiwum Wojskowego. Pomocą, głównie w przygotowaniu biogramów dowódców, była praca Wiktora Krzysztofa Cygana Oficerowie Legionów Pol­skich 1914-191 7. Słownik biograficzny oraz informacje pochodzące z reali­zowanego przez Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, internetowego projektu Żołnierze Niepodległości autorstwa Janusza Ciska, Ewy Kozłow­skiej, Łukasza Wieczorka.

Znajdujące się w zasobie CAW dokumenty operacyjne Wojska Polskiego związane z walkami na Zamojszczyźnie w 1920 r. zostały opracowane i udo­stępnione w pracy zbiorowej pod redakcją Marka Tarczyńskiego Bitwa lwowska i zamojska 25 VII-18 X 1920. Dokumenty operacyjne, cz. III (21 VIII-4 IX 1920). Praca ta, obok dzieła Lecha Wyszczelskiego Wojna polsko-rosyjska 1919-1920, stała się podstawą dla przedstawienia kontekstu histo­rycznego bitwy.

Publikacja w pliku pdf >>