II. ZAMOJSKIE CMENTARZE I ICH OSOBLIWOŚCI
Województwo zamojskie zajmuje powierzchnię 6.980 km kwadratowych. Jego teren zamieszkują 493-364 osoby w 1.138 miejscowościach. W granicach województwa działa 11 kościołów i związków wyznaniowych. Zdecydowanie największą rzeszę ludzi, bo aż 495 tysięcy skupia Kościół Rzymskokatolicki (liczba ta dotyczy Diecezji Zamojsko - Lubaczowskiej, której działalność wykracza poza granice województwa, natomiast parafie w północno- zachodniej części województwa należą do Archidiecezji Lubelskiej). Drugim pod względem liczebności jest Kościół Polsko - Katolicki (6.220 wiernych), trzecim Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (4.900 wiernych). Ponadto, wyznawców swoich posiadają: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Koście')! Chrześcijan Wiaiy Ewangelicznej, Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego, Świecki Ruch „Misyjny Epifania", Kościół Zborów Chrystusowych, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kiyszny oraz Wiara BahaTa. Działalność swą prowadzą poprzez 198 podstawowych struktur administracji kościelnej (parafii, zborów itp.).
Teren objęty opracowaniem posiada 462 cmentarze i mogiły wojenne. Na 172 odbywają się aktualnie pochówki. Pozostałe to: nieużytkowane cmentarze wyznaniowe, cmentarze przykościelne z zachowanymi nagrobkami, cmentarze wyznaniowe zachowane szczątkowo lub nieistniejące zlikwidowane po II wojnie światowej (dotyczy lo cmentarzy żydowskich), cmentarze wojenne i powstańcze (Fot. 1 - 15), nieistniejące cmentarze z I wojny światowej zlikwidowane w okresie powojennym, mogiły zbiorowe z powstania 1863 r., 1 i II wojny światowej, wojny 1920 r. (wykaz ostatnich jest z pewnością niekompletny), cmentarze epidemiczne.
Opracowanie nie obejmuje cmentarzy przykościelnych i przycerkiewnych, na których nie zachowały się nagrobki bądź czytelne mogiły, choć wiadomo, że do XIX w. grzebano na nich zmarłych. Funkcjonują one jako tereny uroczystości kościelnych i żadne elementy nie kojarzą ich z cmentarzami grzebalnymi.
Zdecydowana większość spośród cmentarzy czynnych pozostaje w administrowaniu parafii rzymskokatolickich, nieliczne (mniej niż 10) w administrowaniu parafii obrządków wschodnich, 2 przynależą do kościoła polsku - katolickiego i zaledwit .' są cmentarzami komunalnymi. Z wielu cmentarzy rzymskokatolickich korzystają wszyscy mieszkańcy miejscowości, bez względu na przynależność wyznaniową. Dużą 0!| pę stanowią nieczynne cmentarze wyznaniowe, administrowane przez władze samorządowe.
Na terenie województwa zamojskiego występują: cmentarze wyznań chrześcijańskich (rzymskokatolickie, grekokalolickie, prawosławne), cmentarze żydowskie oraz znany już tylko z literatury cmentarz mahometański, na którym pochowani byli Tatarzy polegli podczas oblężenia Zamościa w 1648 r. (sąsiadował z cmentarzem prawosławnym, obecnie urządzone na nim osiedle mieszkaniowe). W trakcie badań terenowych nie natrafiono na cmentarze protestanckie (ani miejsca po nich) kolonistów niemieckich, sprowadzonych przez Ordynację Zamojską. Należy przypuszczać, że korzystali z miejscowych cmentarzy (Zamość), a jeżeli posiadali własne, były urządzone w spos&´b nietrwały. Tylko nieliczne cmentarze przez lata swego istnienia nie zmieniały przynależności wyznaniowej. Do grupy tej należą wszystkie nekropolie żydowskie. Wśród cmentarzy chrześcijańskich występują rzymskokatolickie, obrządku wschodniego (grekokatolickie, prawosławne , grekokatolickie przejęte przez prawosławnych) oraz obrządku wschodniego przejęte przez parafie rzymskokatolickie.
Wiele wyznań łączą cmentarze wojenne i epidemiczne. Ilość i rozmieszczenie nekropolii wiąże sie z ich przynależności;} do poszczególnych Kościołów. Cmentarze żydowskie (Fot. 16 - 25) występuj;; w obecnych i dawnych miastach, ponieważ tam były największe skupiska Żydów. Wschodnia i południowo- wschodnia część województwa posiada najwięcej cmentarzy, w większości są one obrządku wschodniego. Na terenie d. zaboru rosyjskiego są to cmentarze prawosławne oraz grekokatolickie przekształcone na prawosławne, natomiast w d. Galicji grekokatolickie. Kościoły obrządku wschodniego posiadały gęstą sieć parafialną, ze świątyniami i cmentarzykami w każdej wsi, co gwarantowało większe do nich przywiązanie. Stąd duża ilość zachowanych do dziś cmentarzy. Nieco inną strukturę parafialną posiadał kościół rzymskokatolicki, gdzie parafie były duże, wielowioskowe, z jednym kościołem i cmentarzem. Parafie te były rozmieszczone niemalże równomiernie na terenie całego województwa. Zmniejszenie wielkości parafii na rzecz ich ilości obserwuje się po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., a co za tym idzie wzrost liczby cmentarzy grzebalnych tego wyznania.
Dużo trudności nastręcza ustalenie czasu zakładania cmentarzy. Jedynie dla nielicznych można go określić precyzyjnie, zwykle w oparciu o kroniki parafialne, bądź zachowane w archiwach zezwolenia na wytyczanie miejsc pod cmentarze. W kilku przypadkach jest możliwe na podstawie krzyża z poświęcenia terenu. Dotyczy to jednak cmentarzy stosunkowo niedawno zakładanych, ponieważ krzyże takie bylv zwykle drewniane. Znany mi kamienny krzyż fundacyjny, występuje tylko na cmentarzu w Radzięcinie (1851 r.). Najczęściej wiek cmentarzy określano metodą pośrednią, poprzez analizę informacji o założeniu parafii oraz budowie, remontach i lokalizacji kolejnych świątyń. Stąd datowanie ogranicza się do podania polowy, początku, końca wieku, bądź stwierdzenia, że cmentarz założono dla parafii określonego wyznania. Z zachowanych cmentarzy najstarsze są przykościelne, służące do k. XVIII w. jako grzebalne oraz żydowskie i epidemiczne, zakładane od początku poza zabudową. Pozostałe pochodzą z XIX i XX w. Urządzane były poza osadami, co wiąże się z przepisami sanitarnymi, które wzięły swój początek w pol. XVIII w. we Francji. Na ziemiach polskich przyjęte zostały w k. XVIII lub na pocz. XIX w.
W opisach historii cmentarzy przewijają się wielokrotnie dwie daty: 1596 r.-zawarcia Unii Brzeskiej na synodzie w Brześciu Litewskim, między kościołem katolickim i prawosławnym na wschodnich obszarach Rzeczpospolitej. Na mocy unii kościół grecki uznawał zwierzchnictwo papieskie, zachowując liturgię obrządku wschodniego i odrębną hierarchie kościelną; 1875 r. - zniesienia unickiej dk"cezji chełmskiej i wcielenia jej w stniktuiy kościoła prawosławnego. Obydwie daty należy traktować jako orientacyjne przy określaniu występowania zjawisk wyznaniowych, uwarunkowanych względami politycznymi. Bowiem nie wszystkie parafie prawosławne zamieniono na grekokatolickie w roku Unii Brzeskiej. Proces ten trwał czasami dziesiątki lat. Podobnie, parafie grekokatolickie likwidowano na rzecz prawosławnych na długo przed 1875 r. W obu przypadkach były to działania administracyjne, które budziły ostre sprzeciwy i przeciągały się w czasie.
Wśród zamojskich nekropoli niewiele jest takich, które zakładano wg za planowej kompozycji przestrzennej. Na cmentarzach przykościelnych zmarłych grzebano zwykle wokół centralnie zlokalizowanej świątyni. Niewielkie cmentarzyki obrządku wschodniego były jednoprzestrzenne, bez podziału na kwatery i takie zachowały się. Podział na kwatery występuje na cmentarzach większych. Jest on przeważnie obniżeni kolejnych powiększeń, niekiedy tylko symetrycznym układem kwater względem alei centralnej, biegnącej od głównego wejścia. Komponowane układy mogił wystę-
pują na cmentarzach wojskowych. Uwagę zwraca rodzinny i zakonny cmentarz w Łabuniach, założony na planie kola, z koncentrycznym rozplanowaniem kwater. Układ podobny występuje na cmentarzu z I wojny światowej w Pawlówee i zamojskiej Rotundzie. Na wielu cmentarzach zachowana jest zasada kierowania nagrobków na wschód lub w stronę świątyń. Dotyczy to przede wszystkim obrządku wschodniego i cmentarzy żydowskich. Nagrobki na pochówkach współczesnych kierowane są zwykle w stronę alejek cmentarnych.
bardzo zróżnicowany jest stan zachowania zamojskich cmentarzy. Niewielką grupę zaprezentowaną w opracowaniu, stanowią obiekty już nieistniejące, które uległy likwidacji po 1945 i\, a miejsce po nich przeznaczono na inny cel. Należą do niej: cmentarze żydowskie - w Lubyczy Królewskiej, Turobinie, i w Zamościu; cmentarze z I wojny światowej - w Karpiu, Sitańcu, Szczebrzeszynie-. Niewykluczone, że lista ta jest dłuższa. Drugą, także niezbyt liczną grupę stanowią cmentarze zachowane szczątkowo. Te obiekty mają zwykle cechy cmentarzy, z pojedynczymi nagrobkami, fragmentami wału ziemnego, nielicznymi drzewami bądź zaroślami. Największa jest grupa cmentarzy czytelnych w terenie poprzez zwarty masyw zieleni (często drzew, kiedy indziej tylko krzewów), zawierająca od kilku do kilkuset nagrobków sprzed 19-15 r. Są także i takie, gdzie na miejscu starego cmentarza znajdują się nowe pochówki ze współczesnymi nagrobkami oraz zakładane po 19)5 r.bez cech zabytkowych. Na wielu nieużytkowanych cmentarzach obrządku wschodniego pojawiają się porządkowane groby i nowe nagrobki na starych pochówkach. Podobne zjawisko występuje na cmentarzach żydowskich.
Teren obecnego województwa znajdował się w dużej odległości od znaczących ośrodków sztuki, jakimi były niewątpliwie Lwów, Kraków i Warszawa. Wpływy z tych ośrodków były małe, dotyczyły niewielkiej grupy społecznej. Zjawisko to potwierdza się na zamojskich cmentarzach, gdzie dominują nagrobki o charakterze ludowym, powstałe w miejscowch warsztatach kamieniarskich. Jedynie pojedyncze pochodzą ze lwowskich i warszawskich warsztatów kamieniarskich oraz nieliczne z zakładów Lublina, Chełma i Zamościa. Z granicą zaborów pokrywa się granica wpływów kamieniarskiego ośrodka w Bruśnie Starym (Fot. 67 - 75). Na północ od niej występują nagrobki pochodzące z ośrodka józefowskiego. Na zamojskich nagrobkach pojawiają się tylko trzy nazwiska dużej klasy rzeźbiarzy: Konstantego Hegla -rzeźbiarza warszawskiego (kamienne figury Chrystusa - Fot. 26 i Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Poturzynie), Aleksandra Zagórskiego - rzeźbiarza lwowskiego (kamienna rzeźba dziewczyny w ukraińskim stroju ludowym, opartej o głaz, d. w Oserdowie, ob. w Machnówku - Fot. 29), Władysława Gruberskiego (kamienny posąg śmierci w Sitańcu - Fot. 27). Na cmentarzu parafialnym w Zamościu znajduje* się kamienna rzeźba Czerskiej (Fot. 28) autorstwa Jakuba Juszczyka, mieszkającego przez kilka lat w Zamościu oraz anioł przy urnie wykonany przez Lucjana Pakulskiego. Na nagrobkach XX - wiecznych są sygnatury: A. Timme - Lublin, I. Nowak i Szyjka -Lublin, L. Migalski - Lublin, B. Piekarski - Chełm, bracia Baki z Chełma, T. Librowski - ("hełm, I. Jakubowski - Chełm, I. Marchwieński - Zamość, I. Kurkow.ski - Zamość, L. Makolondra - Lwów, I. Cichan - Siennica Różana. P. Szydłowski - Hrubieszów, A. Rudziński ze Slonimia (nagrobki żeliwne), T. Gierczak. Padowski. oraz ludowy ka-mieniarz Tuiaka z Radzięcina. Z ośrodka bruśnieńskiego nagrobki sygnowali dwaj kamieniarze: P. Liubnicki i S. Dauiś - Brusno SI. Wśród współczesnych kamieniarzy znane są nazwiska A. Groelunyicza z Majdanu Nepryskiego i M. Nizio z Honiatyczek. Na cmentarzu przykościelnym w Komarowie stoi rzeźba J. Hyckiego z Zamościa, w Losińcu - P. GrzaIlkowskiego z Lublina, w Zamościu najnowszy pomnik wykonał Zlarmul ze Szczebrzeszyna. Należy stwierdzić, że nie zostały wykorzystane wszystkie możliwości ustalenia nazwisk kamieniarzy wykonujących prace w zamojskim. Ograniczono się przede wszystkim do informacji, które można było uzyskać z cmentarzy, w kilku przypadkach korzystano z literatury i wywiadów. Jak widać jedynie nieliczni kamieniarze sygnowali swoje prace. Zamojskie nekropolie posiadają wiele pięknych nagrobków, wśród nich także rzeźby figuralne (Fot. 30, 31, 34), które z pewności.-) wyszły spod cili.it dobrych rzeźbiarzy. Ustalenie ich autorstwa to bardzo interesująca, choć niełatwa praca.
Dominującym typem nagrobka sprzed 1945 r. jest krzyż na prostopadlościen-nyin postumencie. Jego odmianą są krzyże na postumentach i nadstawach. Nadstawy bywają prostopadlościenne, w kształcie obelisków, sześcio i ośmiobocznych ostrosłupów ściętych, walców. Postumenty mają także postać kopców kamieni (skałek) oraz stylizowane są na pnie drzew. Do grupy nagrobków krzyżowych należą krzyże umieszczane bezpośrednio w ziemi i monumentalne na wysokich slupach. Występują krzyże łacińskie i prawosławne o podwójnej i potrójnej belce poprzecznej. Ramiona krzyży: proste, fazowane, zakończone trójlistnie, stylizowane na drewniane, w przekroju koliste i czworokątne, z płaskorzeźbami Chrystusa oraz Chrystusa i dwóch Marii. Bywają krzyże dekorowane rozetami i medalionami , kulami na zakończeniu ramion i przewieszonymi rodzajami wieńców oraz koron cierniowych (Fot. 48 - 58). Oprócz nagrobków krzyżowych na cmentarzach występują: obeliski, kolumny, slupy, urny umieszczane na postumentach lub niskich podstawach, Stelle i poziome płyty na podstawach płaskich i katafalkowych, aedicule, sarkofagi. Niewielką grupę stanowią figury aniołów, Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej, Chrystusa. Do rzadkości należą rzeźby patronów na grobach zmarłych (św. Anna w Zwierzyńcu, św. Stanisław w Malicach, św. Łukasz w Józefowie, śśw. Michał i Jan w Górecki i Kościelnym, św. Antoni w Łaszczowie, śśw. Józef i Michał w Łabuniach, św. Bartłomiej w Zamościu), czy kamienne figury Matki Bożej Krasnobrodzkiej z Dzieciątkiem. Nagrobki posiadające postumenty dekorowane są płytami z gzymsami kostkowymi, wielostopniowymi gzymsami uskokowymi, gzymsami z kimationami jońskimi i lesbijski-mi oraz półkolistymi i trójkątnymi szczycikami. Na płytach występują akroteriony oraz trójkątne tympanony i woluty. Naroża postumentów i nadstaw zdobią plycinowe pi-lastiy i pólkolumny. Dość powszechną dekoracją są ornamenty roślinne. Mają posiać: festonów, girland, wieńców, rozetek, wici roślinnych, stylizowanych liści akanlu. Inne dekoracje nagrobków to skierowane do dołu pochodnie, czaszki i piszczele, krzyże, palmety, medaliony z płaskorzeźbami postaci, żłobienia, znicze. Inskrypcje nagrobne umieszczane są: na całej powierzchni nagrobków, w plycinowych tablicach, tablicach w kształcie zwojów i tarcz herbowych, na czworokątnych tablicach z kamienia polerowanego i żeliwa wmurowywanych we wnęki bądź przytwierdzanych do nagrobków. Inskrypcje pisane są: pięknym pismem i stylem literackim, w sposób pospolity ale poprawny oraz niewprawioną ręką, z licznymi błędami gramatycznymi i stylistycznymi. Dowodzi to, że nie wszystkie nagrobki powstawały na zamówienie. Wiele nabywano od obwoźnych handlarzy i zaopatrywano w napisy, często przez tych, którzy zaledwie posiedli sztukę pisania.
Wspomnieć tu należy także o tym, że inskrypcje nagrobne występują w różnych językach. Na cmentarzach rzymskokatolickich jest to język polski. Nagrobki obrządków wschodnich posiadają napisy w języku ukraińskim (nazywanym też w cl. literaturze "ruskim" lub "maloruskim", który wykazuje liczne cerkiewizmy i polonizmy). W katalogu stosuję tennin "niski". Odosobnione są przypadki inskiypcji rosyjskich, czy w literackim języku ukraińskim. Po 1918 r., na cmentarzach prawosławnych pojawiają
się napisy polskie, które zdecydowanie występuj;) na wszystkich nagrobkach po II wojnie światowej. Niemieckie i austriackie krzyże na cmentarzach z I wojny światowej zawierają inskrypcje niemieckie. Jako ciekawostkę podać należy lekst francuski w Zawalowie i węgierski w Zwierzyńcu.
Stosunkowo nielicznie występują grobowce. Są wśród nich: proste, sklepione płasko lub kolebkowo, bez dekoracji (pospolite, na wielu cmentarzach); płaskie, obkładane dekoracyjnym kamieniem z nagrobkami na powierzchni (np. Hrubieszów, Nielisz, Tomaszów, Zamość); kopce ziemne z architektonicznymi wejściami (Zubowi-ce, Sitaniec, Oszczów, Gródek, Stary Zamość, Tarnogóra); murowane budowle z dwuspadowymi daszkami (Nabroź, Tomaszów); murowane budowle z frontonami architektonicznymi bogato dekorowanymi (Nabróż). Grobowce znajduj;) się przeważnie na dużych cmentarzach rzymskokatolickich, przy starych parafiach. Wyjątek stanowi mały wiejski cmentarzyk obrządku wschodniego w Komarowie. Zwyczaj budowania grobowców w Komarowie dotyczy także cmentarza rzymskokatolickiego, gdzie występuj;} bardzo licznie i lokowane są na zboczach wzgórz. Istniej;) lakże nagrobki wieloelementowe np. rzeźby figuralne u krzyży (Teniatyska - Fot. 31, Wierzbica, Zamość); rzeźby pojedynczych postaci u krzyży, na kopcach kamieni ( Komarów, Zamość, Zwierzyniec, Staiy Zamość); obeliski na prostopadlośeiennych postumentach, z boków których wystają bloki kamienne tworzące rodzaje trumien (Tarnogród, Grabowiec, Nielisz- Fot. 46, Różaniec); sarkofagi z obeliskami, na nistykowanych postumentach (Józefów, Gródek); na wydłużonych postumentach podwójne kolumny złamane, dekorowane tablicami w kształcie owalnych medalionów, z przewieszonymi przez nie rodzajami draperii (Hrubieszów, Horodło, Gródek); na postumentach w kształcie walca nadstawy sześcienne, o boku dłuższym od średnicy walca. Nadstawy zwieńczone urnami z krzyżami żeliwnymi lub samymi krzyżami (Tarnogród, Trzeszczany, Księżpol, Gdeszyn, Płonka). Jest zaledwie kilka żeliwnych nagrobków figuralnych (Gorzków- Chrystus Nauczający, Żółkiewka- Najświętsza Maria Panna Niepokalanie Poczęta, Szpikolosy - dziecko z rękami w geście opieki). Zwracają uwagę krzyże giganty umieszczane na wysokich slupach lub bezpośrednio w ziemi (Molo-diatycze i Sahiyń - (Fot. 45) - wysokość 6,2 m, Miączyn - 5,6 m, Radostów - 4,3 m). Interesującą grupę stanowią drewniane nagrobki mające postać krzyży oraz krzyży stylizowanych na nagrobki kamienne (Targowisko, Grabowiec i Tuczępy). Wiele nagrobków posiada dekoracyjne plotki. Najczęściej są to kamienne słupki łączone metalowymi taśmami lub łańcuchami. Występują, lakże żeliwne i kute plolki ażurowe oraz drewniane plotki sztachetowe.
Większość nagrobków sprzed 1945 r. (Fot. 26 -79) wykonano z kamienia potocznie zwanego piaskowcem. Faktycznie jest lo jednak wapień, pochodzący z kamieniołomów występujących na Roztoczu (Rrusno Stare, Józefów). Kamień ten jest gruboziarnisty, nadaje się do prostej, mało precyzyjnej obróbki. Nagrobki zdobione drobnymi ornamentami, powstawały z piaskowca który występuje w wielu kolorach (biały, żółtawy, czerwonawy, wiśniowy i brunatny), w zależności od złoża. Jest lakże grupa nagrobków wykonanych z czarnego marmuru. Wykuwano z niego głównie obeliski, a rozpowszechnił się z początkiem XX w. Równocześnie z czarnym marmurem pojawi! się granit w różnych odcieniach, zależnie od miejsca pochodzenia (przeważa ciemno - i jasnoszary). Niezwykle rzadko spotyka się nagrobki z marmuru białego. Częściej stosowano go jako materiał, z którego wykonywano tablice inskrypcyjne. Bardzo interesującym jest czarny marmur z opalizującymi, błękitnymi żyłkami, spotkany na trzech cmentarzach. Oprócz nagrobków kamiennych występują także: murowane z cegły, otynkowane lub bez tynku oraz nieliczne nagrobki żeliwne (Fot. 60 - 66)
w postaci krzyży na kamiennych postumentach, krzyży żeliwnych na żeliwnych podstawach. Najciekawsze wśród nich są slupy o neogotyckich dekoracjach. W lalach M) -tych ob. wieku pojawiaj;) się nagrobki betonowe. Przybierają formy różnorodne, od najprostszych płyt poprzez krzyże, krzyże na Stellach, po wzorowane na kamiennych nagrobki figuralne, z precyzyjnymi dekoracjami (Tarnogród). Równocześnie występują metalowe i drewniane krzyże jako formy tymczasowe, umieszczane bezpośrednio po pochówkach. Ód lat 60 - tych zdominował cmentarze nagrobek łastrikowy. Obecnie, najpopularniejsze są lastrikowe Stelle (podwójne i pojedyncze) z krzyżami, umieszczane na płytach poziomych z płaskimi podstawami lub na grobowcach.
Ustalono, że na zamojskich cmentarzach występuje 50 kaplic grobowych, cmentarnych lub pełniących obie funkcje jednocześnie (Fot. 80 -85). Poza kilkoma drewnianymi, pozostałe są murowane. Wiele z nich powstało w okresie powojennym. Nie prezentuj;) oryginalnych rozwiązali architektonicznych.
Zieleń stanowi nieodłączny element, który kojarzy się z cmentarzem. Występują drzewa wysokie, sadzone na obrzeżach kwater, wzdłuż granic lub przy grobach, drzewa rosnące w przypadkowych miejscach i pochodzące z samosiewu, a często zwykle zarośla tworzące zwarty masyw po latach nieużytkowania. Zdecydowana większość cmentarzy posiada zieleń niepielęgnowaną i przez to zdziczałą, często utrudniającą poruszanie się. Na cmentarzach rosną przeważnie drzewa liściaste: brzozy, dęby, graby, jesiony,klony, kasztanowce, lipy, robinie, topole, wiązy. Z drzew iglastych najczęściej występują świerki i modrzewie. Kilka cmentarzy znajduje się w lasach sosnowych. Piętro niższe stanowią: bez czarny i bez lilak, dereń, kalina, róża, parczelina, sumak, śnieguliczka, tawula, jaśminowiec, leszczyna. Nit/mai na każdym cmentarzu występuje nieodłączny barwinek, chaber,lilie, narcyzy, bluszcz, fiolki, ziarnoplon oraz ruderalne pokrzywy. Część' roślin zielnych przetrwała z dawnych upraw' kwiatowych na grobach.
Większość cmentarzy posiada ogrodzenia. Najnowsze są metalowe przęsła przy metalowych lub murowanych slupach. Nieco wcześniejsza bywa siatka metalowa przy metalowych lub betonowych slupach. Na nielicznych cmentarzach zachowały się pełne mury kamienne lub ażurowe z cegły. Są także drewniane ploty sztachetowe przy betonowych lub kamiennych slupach. Wokół cmentarzy z I wojny światowej występują wały ziemne. Ten typ ogrodzenia spotkać można przy niewielkiej liczbie, nieu-żytkowanych cmentarzy obrządku wschodniego. Oprócz walu ziemnego cmentarze otaczone są rowami.
Nieliczne inskrypcje nagrobne, oprócz imienia i nazwiska zmarłego, dat urodzin i śmierci, próśb o modlitwę, zawierają także informację o zawodzie i osiągnięciach życiowych pochowanego. Ta ostatnia dotyczy przeważnie walczących żołnierzy i posiadanych przez nich odznaczeń. Jako ciekawostki, o spoczywających na cmentarzach, informacje te starałam się przekazać w podrozdziale „ Wyróżnione mogił f. Stąd obok wiejskiego proboszcza występuje tam miejski aptekarz, nauczyciel, organista, czy żołnierz liniowy. Nie wymieniam natomiast burmistrza miasta, którego inskrypcja nie zawierała takiej właśnie informacji. Przedstawienie kompletnych biogramów osób pochowanych na cmentarzach to temat odrębnego, pewnie obszerniejszego opracowania. Omawiana część hasła wywołać może dyskusje, czy obok żołnierza Hallerczyka ma znaleźć się nazwisko członka UPA, jego ofiary, czy milicjanta utrwalającego władzę ludową. Otóż zadaniem opracowania jest uchwycenie i przedstawienie stanu zachowania cmentarzy, nie zaś ocena zjawisk i wydarzeń historycznych. Praca nie jest miejscem prezentacji sympatii politycznych.

POWRÓT >>´