> Wstęp

> Główne założenia Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost) i jego odniesienia do Zamojszczyzny 

> Wysiedlenie mieszkańców Zamojszczyzny do obozu przejściowego w Zamościu

> Sytuacja dzieci na tle warunków obozowych

O autorce

Beata Kozaczyńska, urodzona w Siedlcach, dr nauk humanistycznych w zakresie historii, adiunkt w Instytucie Pedagogiki Akademii Podlaskiej w Siedlcach.
Swoje zainteresowania naukowe koncentruje wokół historii miasta Siedlce oraz regionu siedleckiego. Opublikowała kilkadziesiąt publikacji naukowych i popularno-naukowych.

WSTĘP

Polityka okupanta niemieckiego wobec narodu polskiego przewidywała zróż nicowane formy eksterminacji, zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej. Najbar dziej tragiczny epizod zbrodniczej działalności hitlerowców, nie mający preceden su w całej okupowanej Europie (z wyjątkiem tzw. rozwiązania kwestii żydowskiej i Romów), stanowi akcja wysiedleńczo-osadnicza na Zamojszczyźnie, rozpoczęta w nocy z 27 na 28 listopada 1942 r. wysiedleniem Skierbieszowa i sąsiednich wsi w powiecie zamojskim'. Dramat ludności Zamojszczyzny wiązał się z realizacją hitlerowskiego Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost), opracowane go w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy, pod osobistym kierownictwem dowódcy SS i policji Heinricha Himmlera^ Przewidywał on zgermanizowanie ca łej Europy Wschodniej. Zamierzano utworzyć wzdłuż granicy przyszłej Wielkiej Rzeszy „germański wał ochronny" oddzielający terytoria „tysiącletniej Rzeszy" od nieskolonializowanego jeszcze Wschodu, zamieszkiwanego przez „podludzi" oraz zabezpieczającego zaplecza niemieckiej armii\ Zgodnie z założeniami tego planu Zamojszczyzna stanowiła pierwszy obszar kolonizacyjny w Generalnej Guberni. Wybór ten podyktowany był względami natury militarnej oraz politycz-no-gospodarczej. Osadzenie zaufanych hitlerowców, głównie esesmanów z rodzi nami oraz jednoczesne osiedlanie ludności niemieckiej na wschodnich terenach Generalnego Gubernatorstwa, miało na celu stworzenie germańskich kleszczy, w które ujęta zostałaby ludność polska skupiona w Generalnej Guberni. Od za chodu Polska pozostawałaby pod stałym naciskiem ekspansji niemieckiej z ziem anektowanych, zaś od wschodu ograniczona naporem zniemczonej Zamojszczyzny. Ziemie te stanowić miały pomost łączący nordyckie i zgermanizowane kraje bałtyckie, z zamieszkałymi na terenach Siedmiogrodu kolonistami niemieckimi''.
Wysiedloną ludność z Zamojszczyzny kierowano do obozu przejściowe go w Zamościu, utworzonego w listopadzie 1942 r. zarządzeniem szefa Centra li Przesiedleńczej w Łodzi. Akcją wysiedleńczo-kolonizacyjną objęto około 110 tys. Polaków, w tym około 30 tys. dzieci. Całkowicie lub częściowo wysiedlono ludność polską z prawie 300 spośród 696 osad^ Na kanwie politycznej ekster minacji Zamojszczyzny tragiczny los dorosłych mieszkańców tego terenu stał się też udziałem ich dzieci. Tragizm położenia dzieci zaczynał się od pierwszych chwil wypędzenia z rodzinnego domu. Oddzielone siłą od rodziców przecho dziły w obozie selekcję „rasową", a następnie umieszczone w najgorszych, tzw. końskich barakach, masowo umierały wskutek głodu, zimna, chorób i ciężkich warunków sanitarnych, w oczekiwaniu na transporty*. Los wielu tysięcy dzieci odebranych rodzicom na Zamojszczyźnie do dziś pozostaje często nieznany. Naj­prawdopodobniej pewna liczba osób żyje do tej pory poza krajem w nieświado mości swego polskiego pochodzenia^

Dzieci z Zamojszczyzny podzieliły też los więźniów obozów koncentracyjnych w Auschwitz i na Majdanku**. W grudniu 1942 r. Niemcy dążąc do jak najszybszego wywożenia wysiedlonych z obozu w Zamościu (w obawie przed rozprzestrzenieniem się epidemii tyfusu) skierowali trzy transporty z dziećmi i starcami, o łącznej liczbie 2213 osób, do powiatu garwolińskiego (dystrykt war szawski'). Pierwszy - liczący 605 osób, w tym 275 dzieci - przybył do Pilawy 10 grudnia 1942 r. i przeznaczony był do umieszczenia w miejscowościach So-bienie Jeziory i Parysów. Kolejne dwa transporty skierowano do Sobolewa. 11 grudnia 1942 r. przybyło tam 634 osoby, w tym 283 dzieci (z przeznaczeniem do Żelechowa), natomiast 18 grudnia 1942 r. - 974 osoby, w tym 512 dzieci (z przeznaczeniem do Maciejowic, Łaskarzewa, Stoczka Łukowskiego i Żelechowa)'". Większość w transportach stanowiły dzieci oraz starcy.
Wojenne losy ponad dwóch tysięcy mieszkańców Zamojszczyzny związane są z powiatem siedleckim, gdzie na przełomie 1942 i 1943 r. skierowane zostały podobne transporty z obozu w Zamościu: 30 stycznia 1943 r. - 1019 osób do Sie dlec oraz 1 lutego 1943 r. - 1046 osób do Mordów". Natomiast ostatni transport wysiedleńców z Zamojszczyzny, liczący 1161 osób, przybył na teren dystryktu warszawskiego 28 lutego 1943 r. do Mrozów (powiat mińsko-mazowiecki)'-. Pobyt wysiedleńców na terenie dystryktu warszawskiego wiązał się z projektem utworzenia tzw. wsi rentowych (Rentendorfer), do których zamierzano deporto wać z obozu przejściowego w Zamościu dzieci, starców oraz osoby chore, kalekie i niezdolne do pracy. Mimo, iż na początku grudnia 1942 r. dowódca SS i policji w Warszawie wyznaczył w powiecie siedleckim jako wsie rentowe m.in. Siedlce (dla 350 rodzin) i Łosice (miały przyjąć 150 rodzin), projekt ich utworzenia nie został jednak zrealizowany'^ Z pomocą wysiedleńcom pospieszyła miejscowa ludność, zapewniając im schronienie i opiekę przez wiele miesięcy trudnej oku pacyjnej rzeczywistości '■*.
Ponieważ znaczna liczba mieszkańców deportowanych z Zamojszczyzny, w tym większość dzieci, znalazła się w Siedlcach i okolicy, zainteresowanie ba dawcze tym tematem zaowocowało powstaniem niniejszego opracowania. Temat ten został podjęty także ze względu na fakt istniejącej konieczności ukazywania prawdy historycznej związanej z wydarzeniami mrocznych lat okupacji hitlerow skiej w Polsce, bowiem w ostatnim czasie miało miejsce wiele prób zatarcia pa mięci historycznej - np. pojawiło się określenie „polskie obozy koncentracyjne". Zainteresowanie tą problematyką wynika także z prób jednostronnego przedsta wienia przymusowych wysiedleń ludności, czynionych w ostatnim czasie przez niemieckie ziomkostwa, starające się eksponować wyłącznie, lub w zdecydowa ny sposób akcentować, losy „wypędzonych" pomijając jednocześnie okoliczno ści, które doprowadziły do tego faktu, m.in. bezprawnej aneksji terenów Polski przez 111 Rzeszę, masowym wysiedleniom ludności polskiej z terenów przyłączo nych do III Rzeszy czy planowego ludobójstwa narodu polskiego przez masowe zabójstwa (w szczególności intelektualistów w ramach tzw. Akcji AB). Pamiętać należy także o tym, iż większość „wypędzonych" Niemców opuściła teren na szego kraju w obawie przed Armią Czerwoną lub na skutek ewakuacji zarządzo nej przez władze niemieckie. Ponadto wiele kontrowersji wzbudziła wystawa pt. „Wymuszone drogi. Ucieczka i wypędzenie w Europie XX wieku", zorganizowa na w sierpniu 2006 r. w Berlinie przez Erice Steinbach, przewodniczącą Związku Wypędzonych w Niemczech, zapowiadana jako wstęp do otwarcia stałej ekspo zycji. Wiele wątpliwości wzbudza także propozycja E. Steinbach budowy Cen trum Przeciwko Wypędzeniom w Berlinie, w założeniu mającego koncentrować się na dokumentowaniu wysiedleń Niemców z Europy Środkowej i Wschodniej, w tym z Polski. Gwoli prawdy historycznej zasadne wydaje się więc przypomnie nie i przybliżenie poczynań strony niemieckiej wobec Polaków poszkodowanych na skutek wysiedleń w okresie II wojny światowej i ukazanie zwłaszcza tragicz nego losu dzieci deportowanych z Zamojszczyzny.
Wydarzenia związane z akcją wysiedleńczą prowadzoną na Zamojszczyźnie na przełomie 1942 i 1943 r. zapisały niewątpliwie chlubną kartę w dziejach mia sta Siedlce oraz powiatu siedleckiego. Do dziś pamięć o dzieciach z Zamojsz czyzny jest wciąż żywa, zwłaszcza w Siedlcach, o czym świadczą setki zniczy na zbiorowych mogiłach wysiedlonych, stawiane w hołdzie bezbronnym ofiarom hitlerowców. Te pięłcne karty solidarności społeczeństwa powiatu siedleckiego w najtrudniejszych momentach historii, wrażliwości na los ludzi, którzy znaleź li się w jeszcze tragiczniejszej sytuacji, nie zostały jednak do tej pory należycie spopularyzowane. Problematyka ta nie stała się, jak dotąd, przedmiotem pogłę bionych badań naukowych.
Niniejsza praca ma na celu ukazanie nieznanych, bądź mało znanych epizo dów związanych z deportacją dzieci z Zamojszczyzny do powiatu siedleckiego, począwszy od chwili wysiedlenia i opuszczenia rodzinnego domu, pobytu w obo zie przejściowym w Zamościu, a następnie na terenie tegoż powiatu oraz pomocy udzielonej przez miejscowe społeczeństwo.
Polska historiografia posiada dość liczne opracowania podejmujące proble matykę dotyczącą eksterminacji narodu polskiego. Odnosi się to także do zagad nienia wysiedleń przeprowadzonych na Zamojszczyźnie, martyrologii ludności zamieszkującej ten obszar, a także walki zbrojnej polskich organizacji ruchu opo ru. Należy jednak podkreślić, iż o ile publikacje dotyczące eksterminacji ludno ści Zamojszczyzny stwarzają możliwość oceny ogromu dokonanych zbrodni nie mieckich, o tyle losy wysiedleńców deportowanych do dystryktu warszawskiego, m.in. do powiatu siedleckiego, ukazane zostały ft-agmentarycznie, a przez to nie oddają pełnego tragizmu indywidualnych osób, jak też postawy lokalnej społecz ności. Mimo, iż opracowanie niniejsze dotyczy losów dzieci deportowanych z Za mojszczyzny, wiele miejsca poświęcono zagadnieniom związanym z pobytem na terenie powiatu siedleckiego osób dorosłych przybyłych w tych samych transpor­tach. Były to zarówno osoby blisko spokrewnione z dziećmi, bądź im znajome (najczęściej babcie, rzadziej matki, czasem sąsiedzi z tej samej wioski), jak rów nież osoby starsze, przydzielane do wagonów z zadaniem sprawowania opieki nad dziećmi.

Wobec braku w polskiej historiografii monografii ujmującej całościowo tę prob lematykę niniejsza praca stanowi pierwszą takową próbę, przede wszystkim przed stawienia poszczególnych etapów związanych z wysiedleniem mieszkańców Za mojszczyzny, z jednoczesnym zaakcentowaniem sytuacji dzieci na tle warunków obozowych w Zamościu, a także odtworzeniem tych pięknych kart ukazujących bez interesowną, spontaniczną i solidarną postawę mieszkańców powiatu siedleckiego. Ludność tego powiatu pozbawiona normalnych podstaw egzystencji przyszła z po mocą sierotom udzielając im schronienia i pomocy przez wiele miesięcy do zakoń czenia drugiej wojny światowej. Wprawdzie cezura czasowa opracowania obejmuje lata: 1943-1945, to jednak należy zaznaczyć, iż dzieciom deportowanym z Zamoj szczyzny zapewniono „dach nad głową" i opiekę jeszcze przez kilka, a nawet kilkana ście najbliższych lat. Wiele dzieci przebywało na tym terenie jeszcze po 1945 r. Były to głównie sieroty, które w czasie działań wojennych utraciły najbliższych członków rodziny bądź te dzieci, które oczekiwały na powrót matki lub ojca, względnie obojga rodziców, wywiezionych na roboty przymusowe do III Rzeszy. Wspomnieć trzeba też o wielu przypadkach adopcji sierot z Zamojszczyzny przez mieszkańców, głów nie Siedlec, Łosic i Mordów. Nie można również pominąć faktu, iż kilkoro wysied lonych dzieci przebywało jeszcze w placówkach opieki zamkniętej w Siedlcach po zakończeniu drugiej wojny światowej. Starałam się wykazać i to, iż placówki opie ki nad dziećmi, tworzone z inicjatywy Polskiego Komitetu Opiekuńczego (Pol.KO), bądź Kół Opiekuńczych nad wysiedlonymi w powiecie siedleckim (Mordy i Łosice), częściowo łagodziły ciężkie warunki mieszkaniowe, w jakich przebywały wysiedlone dzieci. W marcu 1943 r. utworzono w powiecie siedleckim dwa, spośród dziesięciu Kół Opiekuńczych nad wysiedlonymi z Zamojszczyzny, działających w tym czasie w dystrykcie warszawskim'^ Koło Opiekuńcze nad wysiedlonymi dziećmi w Mor dach utworzyli pracownicy warszawskich przedsiębiorstw: Philips oraz Haberbusch i Schiele, natomiast w Łosicach opiekę sprawowali pracownicy Powszechnego Za kładu Ubezpieczeń Wzajemnych (PZU W) z Warszawy.

Główne pytanie badawcze postawione w niniejszym opracowaniu sprowadza się do próby ustalenia, na ile akcja opiekuńcza prowadzona na rzecz wysiedleń ców przez lokalną społeczność umożliwiła im adaptację do nowych warunków egzystencji, tym samym przyczyniając się do doraźnej poprawy ich niezwykle ciężkiej sytuacji bytowej? Kolejne pytanie dotyczyło ustalenia, czy podejmowa ne przez Pol.KO w Siedlcach i jego agendy terenowe, formy pomocy były sku teczne w zapewnieniu podstawowych potrzeb podopiecznych z Zamojszczyzny (w zakresie: żywności, odzieży, obuwia, opału itp.)? Natomiast w odniesieniu do pomocy udzielonej przez miejscowe społeczeństwo starano się ukazać jego stosu nek do zagadnień opieki społecznej oraz postawę wobec przybyszów z zaakcen towaniem, iż natychmiastowej reakcja mieszkańców powiatu przyczyniła się do uratowania niejednego życia ludzkiego.

Opracowanie niniejsze powstało głównie jako efekt badań źródłowych, przede wszystkim archiwalnych. Podstawowa baza źródłowa znajduje się w Ar chiwum Akt Nowych. Wnikliwa kwerenda w zespole akt Rady Głównej Opie kuńczej (RGO) w Krakowie, uzupełniona o akta Delegatury Rządu RP na Kraj, zaowocowała pozyskaniem niezwykle bogatego materiału. Podstawowym ro dzajem źródeł wykorzystanych w pracy są sprawozdania miesięczne z działal ności Pol.KO w Siedlcach dostarczające informacji o rodzaju, zakresie i for mach istniejących potrzeb podopiecznych oraz możliwości ich zaspokojenia. Ważny materiał źródłowy obrazujący stan potrzeb wysiedleńców przebywają cych na terenach wiejskich oraz formy świadczonej pomocy przez ludność rol niczą stanowią raporty z lustracji działalności Delegatur Miejskich w Mordach i Łosicach, a także delegatur gminnych podporządkowanych organizacyjnie Pol.KO w Siedlcach. Wymienione zespoły akt nie dają jednak pełnego obra zu omawianej problematyki i dlatego zaszła potrzeba wykorzystania zasobów Archiwów Państwowych w: Lublinie (listy transportowe obejmujące wykazy osób deportowanych do Siedlec i Mordów) oraz w Zamościu (spisy wysiedleń ców umieszczonych w Mordach, Łosicach i okolicznych gminach)'*. W pra cy wykorzystano też zasób Archiwum Państwowego w Siedlcach. W zespole: Akta Miasta Siedlce zachowały się oryginalne spisy osób wysiedlonych z Za mojszczyzny do Siedlec i powiatu siedleckiego". Dokumenty te dostarczają da nych osobowych wysiedleńców oraz informacji o miejscach ich pobytu (adresy opiekunów)'^ W Archiwum Państwowym w Siedlcach nie zachowały się akta Referatu Zdrowia z okresu drugiej wojny światowej, a także Starostwa w Sie dlcach dotyczące statystyki przesiedleńczo-osiedleńczej powiatu siedleckiego (wchodzące w skład Referatu Rolnictwa i Reform Rolnych), natomiast akta po zostałych referatów Starostwa Powiatowego (oprócz Referatu Aprowizacji) zachowały się w stopniu fragmentarycznym, co utrudnia pełniejsze zobrazowanie podjętego tematu.

Luki w aktualnie dostępnym materiale źródłowym uniemożliwiają zoriento wanie się, w jakim stopniu polska konspiracja niepodległościowa, zwłaszcza AK i BH, włączyły się do akcji pomocy wysiedleńcom". Dostępne sąjedynie szcząt kowe informacje o partycypowaniu przez Wojskową Służbę Kobiet (WSK) oraz siedleckie Pogotowie Harcerek (PH), działające w ramach Szarych Szeregów, w takowych formach wspierania deportowanych z Zamojszczyzny^".

Ważnym źródłem wykorzystanym w tym opracowaniu są protokoły prze słuchań świadków, przechowywane w zbiorach Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie oraz jego Oddziale w Lublinie. Nieocenione źródło informacji sta nowią relacje i wspomnienia wysiedlonych oraz bezpośrednich świadków tam tych tragicznych wydarzeń, zamieszczone głównie na łamach ogólnopolskiej pra sy. Jednak mimo zawartego w nich pierwiastka emocjonalnego wiele wspomnień i relacji zwłaszcza tych, spisanych po kilkudziesięciu latach, zatraciło obiekty wizm, stąd wynikła konieczność weryfikacji przedstawianych faktów i wydarzeń. W tym wypadku starałam się konfrontować powyższe informacje ze źródłami ar chiwalnymi oraz innymi dokumentami.
Wobec braku opracowań całościowych odnoszących się do analizowanej pro blematyki pomocne okazało się opracowanie Zamojszczyzna-Sonderlaborato-rium SS^\ zawierające zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu drugiej wojny światowej. Z innych opracowań ogólnych podejmujących problematykę eksterminacji ludności Zamojszczyzny w czasie drugiej wojny światowej przy datne były: Zygmunta Mańkowskiego Między Wisłą a Bugiem 1939-1944, Lublin 1978^^, Terror niemiecki w Zamojszczyźnie 1939 - 1944. Wydawnictwo materia łów do dziejów Zamojszczyzny w łatacłi wojny 1939 - 1944^^^, Józefa Wnuka Losy dzieci połsłiich w oicresie olcupacji hitłerowsłiiej^'^ oraz Czas niewoli, czas śmier ci Ramana Hrabara, Zofii Tokarz i Jacka E. Wilczura"^ Opracowania wyłącznie odnoszące się do analizowanego tematu są nieliczne i do tego posiadają z reguły charakter publicystyczny. Jednak i one zostały starannie przeanalizowane. W tej grupie mieści się opracowanie broszurowe Dzieci Zamojszczyzny w Siedlcach 1943-1945. Spotkanie pokoleń w 40 rocznicę ratowania Dzieci Zamojszczyzny z hitlerowskich transportów-* autorstwa Zofii Więckowskiej. Jest ono plonem „Spotkania Pokoleń" - Zjazdu Dzieci Zamojszczyzny i ich opiekunów zorganizo wanego w kwietniu 1984 r. w Siedlcach przez Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Siedlcach oraz Muzeum Okręgowe w Siedlcach z okazji przypadającej wówczas 40. rocznicy przybycia do Siedlec transportu z wysiedleńcami z Zamojszczyzny. Po tym spotkaniu wydana została właśnie cytowana broszura informacyjna zawierająca krótki opis wydarzeń zwią zanych z przyjazdem do Siedlec transportu wysiedleńców oraz dokumentację fo­tograficzną Zjazdu. Należy zaznaczyć, iż jest to jedyne skrótowe opracowanie prezentujące całościowo analizowany temat.
Podjęte badania dotyczą lat 1943-1945. Określenie początkowej cezury cza sowej wiąże się z przyjazdem do Siedlec (31 stycznia 1943 r.) transportu deporto wanych mieszkańców Zamojszczyzny (w większości dzieci i starców). Natomiast końcowa cezura zbiega się z zakończeniem drugiej wojny światowej oraz wy jazdem wysiedleńców z terenu powiatu. W świede wspomnień i relacji wysiedlo nych z Zamojszczyzny wiadomo, iż zaczęli oni stopniowo wyjeżdżać w rodzinne strony tuż po wyzwoleniu Siedlec, tj. po 31 lipca 1944 r. Na terenie miasta Siedl ce i powiatu nawet po 1945 r. pozostały pojedyncze osoby zakwalifikowane jako Dzieci Zamojszczyzny.

Pomimo dość pokaźnej, wydawałoby się, bazy źródłowej, istniejąca w prze chowywanych dokumentach rozbieżność w danych statystycznych utrudnia usta lenie dokładnej liczby wysiedleńców, zarówno tuż po ich przybyciu do powia tu siedleckiego, jak i po rozlokowaniu na tym terenie. Stąd w pełni wiarygodne odtworzenie akcji opiekuńczej i sytuacji bytowej wysiedleńców uniemożliwiają istniejące luki w zachowanej dokumentacji archiwalnej. Trudności przysparza zwłaszcza przedstawienie szczegółowych form pomocy udzielonej podopiecz nym z Zamojszczyzny przez Pol.KO i jego agendy terenowe na terenie powiatu siedleckiego, zwłaszcza od połowy 1944 do końca 1945 r., bowiem informacje na ten temat zamieszczane były w sprawozdaniach Komitetu incydentalnie. Nie mniej jednak na podstawie zachowanych materiałów źródłowych wiadomo, iż akcja pomocy Pol.KO w Siedlcach na rzecz wysiedlonych z Zamojszczyzny kon tynuowana była również po wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej latem 1944 r. Zakres udzielonej pomocy był jednak zdecydowanie mniejszy niż w mie siącach poprzednich, pomimo nieobowiązujących już wytycznych władz okupa cyjnych, ograniczających inicjatywy Komitetu. Wiele do życzenia przedstawia kwestia sprawozdawczości delegatur gminnych Pol.KO. Jak wynika ze sprawoz dania przedstawiciela RGO w Krakowie Komitet nie otrzymywał wyczerpującego i w pełni wiarygodnego materiału z podporządkowanych mu delegatur gmin nych, stąd wynikały braki w sprawozdawczości.

Praca ma charakter monograficzny. Składa się z pięciu rozdziałów przedsta wionych w ujęciu problemowym, natomiast ich treść zaprezentowana została w ujęciu chronologicznym (z wyjątkiem rozdziału trzeciego dotyczącego działal ności delegatur gminnych Polskiego Komitetu Opiekuńczego w Siedlcach).
W rozdziale pierwszym przedstawiono założenia Generalnego Planu Wschod niego w odniesieniu do Zamojszczyzny, charakterystykę przeprowadzania na tym terenie wysiedleń oraz sytuację dzieci w obozie przejściowym w Zamościu.
Rozdział drugi ukazuje organizację akcji pomocy wysiedleńcom przybyłym do Siedlec. W pierwszej kolejności pokazana została akcja pierwszej pomocy udzie lonej deportowanym z Zamojszczyzny. Następnie podjęto sprawę rozlokowania wysiedlonych na terenie Siedlec oraz rozpoznania stanu potrzeb nowoprzybyłych. Ukazane zostały też formy pomocy ze strony Pol.KO w Siedlcach -jedynej, po siadającej względną autonomię, instytucji pomocowej na ziemiach polskich, dzia łającej za zgodą władz okupacyjnych na rzecz społeczeństwa polskiego-^
W następnym rozdziale zaprezentowane zostały różne formy działalności opiekuńczej delegatur gminnych Pol.KO działających w okolicy Siedlec. Były to delegatury zlokalizowane w gminach powiatu siedleckiego.
Czwarty rozdział dotyczy akcji pomocy udzielonej wysiedleńcom skierowa nym do Mordów oraz Łosic. Kolejne podrozdziały dotyczą organizacji dwóch re jonów opiekuńczych: w Mordach i Łosicach, administracyjnie należących wów czas do powiatu siedleckiego. W wymienionych miejscowościach utworzone były rejony opiekuńcze obejmujące okoliczne delegatury gminne Pol.KO, prowadzące akcję pomocowąna rzecz wysiedleńców z Zamojszczyzny.

Ostatni rozdział ukazuje postawę społeczeństwa powiatu siedleckiego w świe tle relacji i wspomnień świadków tamtych tragicznych wydarzeń, widzianych za równo oczyma bezpośrednich uczestników, jak i obserwatorów. Powyższe opisy przedstawione zostały oddzielnie dla Siedlec oraz powiatu.

W końcowej części opracowania zamieszczone zostały aneksy zawierające m.in. sporządzone w układzie alfabetycznym wykazy osób deportowanych z obo zu przejściowego w Zamościu do powiatu siedleckiego, ulokowanych w Siedl cach, Mordach i Łosicach oraz okolicznych gminach.

Mam świadomość tego, iż ze względu na pionierski charakter niniejszego opracowania poruszona problematyka nie została w pełni wyczerpana i najpraw dopodobniej odnajdą się jeszcze źródła i materiały, które umożliwiłyby pogłę bienie niektórych aspektów dotyczących przedstawionego tematu. Stanowi to zachętę do dalszych, uzupełniających badań. Jednocześnie wyrażam nadzieję, iż publikacja ta zainspiruje Czytelników do wskazania na dalsze nieuwzględnione w tym opracowaniu źródła. Tym niemniej jestem przeświadczona, iż nawet i do tychczasowe ustalenia w znacznym stopniu wzbogacają wiedzę o historii miasta Siedlce i powiatu siedleckiego oraz wojennych losach najmłodszego pokolenia mieszkańców Zamojszczyzny.

Niniejsza praca mogła ukazać się dzięki wsparciu materialnemu dla inicjaty wy jej przygotowania przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckie go, Urząd Miasta w Siedlcach oraz Philips Polska Sp. z o.o.
Na zakończenie uwag wstępnych pragnę gorąco podziękować wszystkim oso bom, które bezpośrednio i pośrednio wspierały mój wysiłek. Dużą pomoc podczas kwerendy materiału źródłowego udzielili mi zwłaszcza pracownicy Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz Instytutu Pamięci Narodowej (Oddział w Lubli nie), a także wiele osób prywatnych. Za cenne rady, życzliwość i okazaną pomoc wyrazy podziękowania kieruję pod adresem prof. dr. hab. Lecha Wyszczelskiego. Pragnę też serdecznie podziękować prof. dr. hab. Markowi Kucharskiemu, re cenzentowi tej pracy za cenne wskazówki i uwagi. Oddzielne podziękowania za cierpliwość i wyrozumiałość składam mężowi Michałowi.

1  Cz. Madajczyk, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa 1961. s. 136; Wysiedlania w Zamojszczyźnie (oprać. J. Gumkowski), „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce" (dalej: „BGKBZHwP"), t. XIII, Warszawa 1960, s. 8.
2  Generalny Plan Wschodni (Generalplan Ost) został ostatecznie zredagowany na początku 1940 n jako ściśle tajny dokument. Jednak jego dyrektywy wyznaczył Hitler na długo przed wybuchem drugiej wojny światowej. Zob. .1. Gumkowski, K. Leszczyński, Generalplan Ost, [w:] Straty wo jenne Polski w latach 1939-1945, Poznań - Warszawa 1962, s. 7-24.
3J. Markiewicz, Nie dali ziemi skąd ich ród. Zamojszczyzna 27 XI1942 - 31 XII 1943, Lublin 1967, s. 15.
J. Wnuk, Dokumenty zbrodni hitlerowskiej, [w:] J. Wnuk, H. Radomska-Strzemecka, Dzieci pol skie oskarżają (1939-l945),'WaTSzawa. 1961, s. 142.

5 Cz. Madajczyk, Polityka okupanta wobec narodu polskiego w okresie II wojny światowej, [w:] Problemy wojny i okupacji 1939-1944, (pod red. W. Góry i J. Gołębiowskiego), Warszawa 1969, s. 60; R. Hrabar, Z. Tokarz, J. E. Wilczur, Czas niewoli, czas śmierci. Warszawa 1979, s. 48; Dzieci polskie w latach II wojny światowej (oprać. Z. Tokarz), Warszawa 1986, s. 5. <> R. Hrabar, Z. Tokarz, J.E. Wilczur, op. cit., s. 47.

''Ustalono, iż w lipcu i sierpniu 1943 r. wywieziono do 111 Rzeszy w celu germanizacji 4454 dzieci z Zamojszczyzny w wieku od 2 do 14 lat. Zob. Wysiedlanie ludności polskiej w tzw. Kraju Warty i na Zamojszczyźnie oraz popełnione przy tym zbrodnie (opracowanie i wybór dokumentów Wa cław Szulc), [w:] „BGKBZHwP", t. XXI, Warszawa 1970, s. 51; R. Hrabar, Hitlerowski rabunek dzieci polskich (1939-1945, Katowice 1960, s. 75; M. Kasz, W. Krawczyk, Gehenna dzieci Za mojszczyzny, Zamość 1987, s. 5.
^ W obozie koncentracyjnym Auschwitz dzieci z Zamojszczyzny zabijano zastrzykami fenolu w serce. Zob. H. Kubica, Zagłada w KL Auschwitz Polaków wysiedlonych z Zamojszczyzny w la tach 1942-1943, Oświęcim - Warszawa 2004, s. 19-32; H. Kajtel, Hitlerowski obóz przesiedleńczy w Zamościu, Biłgoraj 2003, s. 33-34. '* B. Kroll, Rada Główna Opiekuńcza 1939-1945, Warszawa 1985, s. 203.
'" Sprawozdanie z przyjazdu w grudniu 1942 r. 1, II i lll-go transportu wysiedlonych do powiatu garwolińskiego (21 grudnia 1942 r.). Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Rada Główna Opie kuńcza w Krakowie (dalej: RGO), sygn. 1050, k. 155-157; B. Kozaczyńska, Wysiedlenie miesz kańców Zamojszczyzny na teren powiatu garwolińskiego w okresie okupacji hitlerowskiej, „Ar-chiwariusz Zamojski", Zamość 2004, s. 39-50.
" W granicach powiatu siedleckiego, administracyjnie wchodzącego wówczas w obręb dystryktu warszawskiego, znajdowało się jedno miasto wydzielone (Siedlce), dwie gminy miejskie (Mordy i Łosice) oraz 22 gminy wiejskie. Powiat siedlecki (pod red. Cz. Górskiego), Siedlce 1935, s. 18. '"AAN, RGO, sygn. 787, k. 81; B. Kozaczyńska, 60. rocznica pacyfikacji Zamojszczyzny. Dzieci Zamojszczyzny w regionie kałuszyńskim. Rocznik Kałuszyński" 2003, z. 3, s. 119-120; 2004, z. 4. s. 85-95.
'3 Projektowano utworzenie takich wsi w innych miejscowościach pożydowskich w dystrykcie war szawskim, np. w powiecie sokołowskim, gdzie wyznaczono Węgrów (dla 200 rodzin) oraz Sterdyń, Kosów Lacki i Stoczek (miały przyjąć po 100 wysiedlonych rodzin). Wysiedleńcy mieli w dalszej kolejności podzielić los Żydów zgładzonych w komorach gazowych pobliskiej Treblinki. '4 Wysiedlanie ludności polskiej w tzw. Kraju Warty i na Zamojszczyźnie oraz popełnione przy tym zbrod nie (opracowanie i wybór dokumentów W. Szulc), „BGKBZHwP", op. cit., s. 248-249 (Dalekopis H. Krumeya do SS-Hauptsturmfilhrera Piischla w sprawie wyznaczenia miejscowości na wsie rentowe).
'5 Pozostałe Koła Opiekuńcze utworzone zostały w powiecie garwolińskim (sześć) oraz mińsko-mazowieckim (dwa) z zadaniem wspierania miejscowych agend terenowych RGO w akcji pomocy niesionej dzieciom wysiedlonym z Zamojszczyzny. W marcu 1943 r. na terenie dystryktu war szawskiego przebywało około 4400 osób deportowanych z Zamojszczyzny. W liczbie tej znajdo wało się 2700 dzieci. Zob. Sprawozdanie Doradcy RGO na okręg warszawski za czas od 1 IV do 17 V 1943 r., AAN, RGO, sygn. 687, k. 4; ibidem, k. 191-194.
'^Zob. aneks nr 2 i 3.
'7 Archiwum Państwowe w Siedlcach (dalej: APS), Akta Miasta Siedlce, sygn. 71, k. 1-66.
i**Zob. aneks nr 1.
'■^ T. Doroszuk, Konspiracyjny ruch ludowy na Podlasiu 1940-1944, Siedlce 2004, s. 185. ^^^ Armia Krajowa na środkowej i południowej Lubełszczyźnie i Podlasiu (pod red. T. Strzembo sza), Lublin 1993, s. 447; J. Pawlak, Nie walczyli dla sławy i krzyży, Warszawa 1996, s. 61-M; Harcerki 1939-1945. Relacje-pamiętniki (wybór i opracowanie K. Wyczańska), Warszawa 1985, s. 360—361, Z. Anusz, Działalność służby zdrowia ZWZ - AK na terenie powiatu siedleckiego w latach 1939-1945, Siedlce - Warszawa 2001, s. 35, 44, 65.
21  Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich zakresu okupacji hitlerowskiej (pod red. Cz. Madajczyka), t. I, Warszawa 1979.
22  Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem 1939-1944, Lublin 1978.
23  Wydawnictwo materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach wojny 1939-1944" (red. Z. Klu-kowski), t. 1, Zamość 1945.
24  J. Wnuk, Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa 1980.
25  R. Hrabar, Z. Tokarz, J. E. Wilczur, Czas niewoli, czas śmierci. Warszawa 1979.
^ Dzieci Zamojszczyzny w Siedlcach 1943-1945. Spotkanie pokoleń w 40 rocznicę ratowania Dzieci Zamo/szczvznv z hitlerowskich transportów {oprać. Z. Więckowska), Siedlce 1984.
27 M. Wrzosek, Z dziejów Rady Głównej Opiekuńczej m' Generalnej Guberni, [w:] „Studia Podla skie", t. Xl, Białystok 2001, s. 129; E. Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa 2001, s. 92.

Powrót