I. WSTĘP
Stosunkowo późno pojawiły się cmentarze w grupie obiektów zainteresowania historyków i historyków sztuki. Początkowo opisywano wyróżniające się pod względem artystycznym nagrobki, miejsca spoczynku osób zasłużonych, bądź przedstawiano ciekawe inskrypcje nagrobne. Rrak było zainteresowania cmentarzami jako obiektami przestrzennymi i wieloelementowymi, na których oprócz pochówków znajdują się nagrobki i zieleń. Jedynie nieliczne trafiały do opracowywanych od lat 50 - tych katalogów zabytków sztuki. Zwykle były to opisy pojedynczych kamieni nagrobnych. Najwcześniejsze opracowania monograficzne dotyczyły kwater wojennych, a następnie całych cmentarzy, ze zwróceniem największej uwagi na biogramy spoczywających na nich osób. Wiele cmentarzy posiada takie opracowania, ale jeszcze więcej powinno je mieć. Z terenu województwa zamojskiego jedynie cmentarz parafialny w Zamościu i cmentarze tomaszowskie doczekały się monografii. Na pewno wykonać" je należy dla nekropolii szczebrzeskiej i zwierzynieckiej .
Do końca lat 70 - tych, ochroną prawną poprzez wpis do rejestm zabytków (dalej: rej. zab.), na terenie ob. województwa zamojskiego objęto pięć cmentarzy (liczba ta nie zawiera cmentarzy przykościelnych): żydowski w Józefowie Biłgorajskim (1969 r.), wojenny na "Rotundzie" w Zamościu (1970 r.), żydowski i parafialny w Szczebrzeszynie (1972 r.), "stary" w Biłgoraju (1977 r.), co obrazuje sytuację ich ochrony w całym kraju. Nie było rozeznania ile cmentarzy jest i w jakim stanie są zachowane. Pierwszy wykaz dla województwa zamojskiego, sporządzony został przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabyków w Zamościu w 1976 r., w oparciu o ankiety wypełniane przez urzędy gmin. Zawierał on zaledwie 234 cmentarze (obecna inwentaryzacja 462).
Poraź pierwszy cmentarze zaistniały na szerokim forum, dzięki zorganizowanej w 1980 r. w Halinie międzyresortowej sesji. Patronowało jej Ministerstwo Kultury i Sztuki, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, Stowarzyszenie PAX i inne instytucje, które nie sposób wymienić. Zjazdy halińskie odbywały się cyklicznie przez kilka lat. Do podstawowych zadań "Halina" należało zainicjowanie i pomoc w przeprowadzeni! inwentaryzacji wszystkich polskich cmentarzy. Jego echem w województwach było rozpoczęcie akcji "Karta cmentarza". Kaity dla cmentarzy w województwie zamojskim wykonywało, na przestrzeni 12 lat, piętnastu wykonawców (Bajor H.. Błońska G.. Fornal M.. Fus B.. Kawała M.. Kawalko D.. Kielboń Cz.. Lisicki R.. Mrowca P.. Pezowicz D.. Pezowicz S.. Radziejewski K.. Twardowska S.. Twardowski T.. Żurawicka G.). W międzyczasie rosły wymagania wobec szczegółowości opracowywanych kait. Kolejnym etapem w ewidencjonowaniu cmentarzy było wydanie katalogów dla poszczególnych województw. Zebrany w kartach, przez lata niełatwej pracy terenowej, materiał dotyczący cmentarzy, okazał się niejednorodny i często nieaktualny. Aby opracować katalog należało przeprowadzić aktualizację wszystkich kait. Prace te trwały od 1990 r. Prowadziła je autorka katalogu. Całość prac przy katalogu rozciągnęła się w czasie, z powodu dużej liczby obiektów (462) oraz problemów związanych z dojazdem do nich. Zamojskie cmentarze położone są w większości poza terenami zabudowanymi, w trudno dostępnych miejscach. Dotyczy to licznych cmentarzy obrządku wschodniego.
Katalog cmentarzy województwa zamojskiego opracowany został przede wszystkim w oparciu o prace terenowe. Ponadto, do przygotowania każdego z haseł korzystano: z kart cmentarzy opracowanych w latach 1982 - 1994, znajdujących się w archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Zamościu, ze "Słownika Geograficzncgo Królestwa Polskiego i innych Krajów Słoniańskich ", opracowanego w latach 1880 - 1904 i wydanego pod redakcja Filipa Snlimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Inna podstawową prac;), wykorzystywali;) dla większości haseł, była „Diecezja Lubelska. Informator historyczny i'administracyjny", opracowana przez księdza Marka T. Zahajkiewicza (Wydawnictwo Kurii Biskupiej w Lublinie, 1985 r.). W pracach nad katalogiem, z uwagi na dużą liczbę obiektów, pominięto szczegółową kwerendą archiwalną dla wszystkich cmentarzy.
Katalogowi towarzyszyły szczegółowe badania terenowe. Nie wyklucza to jednak przypadku, że części cmentarzy nie znaleziono lub kii inwentaryzacja wymaga uaktualnienia. Wszelkie uzupełnienia przyjęte zostaną z dużą wdzięcznością. Autorka pragnie wyrazić serdeczne podziękowanie wszystkim tym, którzy przy pisaniu katalogu ofiarowali jej swą życzliwość. Szczególne podziękowanie składa Radzie Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa w Warszawie, Roztoczańskiemu Parkowi Narodowemu oraz Urzędowi Wojewódzkiemu w Zamościu za współfinansowanie wydawnictwa.

POWRÓT >>