SPIS TREŚCI
Strona tytułowa i słowo wstępne
Józef Kus - Księgi miejskie Grobowca (l643-1811)
Bolesław Czata - Relacje z okresu II wojny światowej 1939-1945 - Wstęp
RELACJA 1- Do ziemskiego piekła przez Trawniki na Majdanek w Lublinie
RELACJA 2 - Spotkanie partyzantów
RELACJA 3 - Dramat
RELACJA 4 - Pacyfikacja Grabowca i okolic
RELACJA 5 - Polowanie - rok 1945
Załączniki 1-5 - Uwagi recenzyjne
Elżbieta Widyma - Słownik pojęć z zakresu gwary lokalnej

Elżbieta Widyma
SŁOWNIK POJĘĆ Z ZAKRESU GWARY LOKALNEJ



Potrzeba ułożenia słownika zrodziła się w trakcie zajęć edukacji regionalnej, kiedy uczniowie prowadząc rozmowy ze starszymi ludźmi nie rozumieli słów, którymi oni się posługiwali. Zaczęto więc spisywać słownictwo używane w okolicach Grabowca i całego regionu hrubieszowskiego w początkach XX wieku, jak również obecnie.
Trzeba pamiętać o tym, że obszar ten przed wybuchem wojny zamieszkiwali obok Polaków, Żydzi i Ukraińcy. Większość Żydów zginęła w obozie, w Sobiborze, a nieliczni ocaleni wyjechali. Mniejszość ukraińska częściowo pozostała, przeszła na katolicyzm i zasymilowała się z miejscową ludnością. Zanim wybuchła wojna, ludność tych terenów posługiwała się mieszanym językiem polsko-ukraińskim, tzw. chachłackim, przykładem tego są powiedzenia: „Jak my kapustoczku sadały, To my Pana Boha prosiły, Aby ranna rosa padała, By się nam kapusta pryjała", „Na wierchołku, na dubinu siedzi Kaśka na kożuszynu, kożuszyna szelestnyła Kaśka z duba poletiła".
Do dziś w języku naszym zachowały się pewne naleciałości wschodnie, mówimy bardziej śpiewająco oraz zaciągamy gwarą „tutejszą". Przekonać się o tym możemy jadąc w drugi koniec Polski, słyszymy wtedy, że jesteśmy zza Wisły, czy zza Buga.
Zdajemy sobie sprawę, że przemija czas, odchodzą ludzie, a z nimi odchodzi dawna polska wieś, system domowych zachowań, obyczajów, a także języka zakorzeniony w naszej kulturze i tradycji. Dlatego ten słowniczek ma przybliżyć młodemu pokoleniu język ich pradziadków, zachować od zapomnienia słowa powszechnie kiedyś używane. Ma on służyć lepszemu rozumieniu i pielęgnowaniu swojej „małej ojczyzny", z którą każdy z nas jest związany poprzez miejsce urodzenia, dorastania. Dlatego powinniśmy wnieść, u progu wejścia Polski do Unii Europejskiej, te wartości i obyczaje, które są nam bliskie, aby nie zatracić swojej tożsamości narodowej i kulturowej, a przede wszystkim znać swoje korzenie i tradycję.
A
akuszerka - kobieta odbierająca poród, położna
antałek - mała beczułka na piwo
B
babka - metalowy przyrząd wbity w pniak, na którym klepano kosy
bachor - niegrzeczne małe dziecko
badziewie - przydrożna roślina, chwast
bajda - grubsza kromka chleba
bajdurzyć - opowiadać, snuć opowieści
bajoro - dół ze stojącą wodą
balia - duża metalowa lub drewniana misa do prania i mycia, wykorzystywana również przez dzieci do pływania
banda - grupa młodych ludzi idących na zabawę odpustową
bandować się - zbierać się, schodzić się
baniak - duży garnek do gotowania
barachło - nic nie warta rzecz, przedmiot
barchanka - ciepła halka na zimę
batarejka - latarka
bezednia - duże głębokie źródło, studnia „bez dna"
bezhołowie - ktoś skręcony, zwiercony
białogłowa - panna, dziewczyna
biłgorajce - ciepłe zimowe buty, wykonane z grubego materiału, popularne w rejonie Biłgoraja
binokle - okulary
blacha - płyta w kuchni kaflowej
blecha - miejsce, gdzie bielono płótno
bodziak - oset
borgować - brać kredyt, pożyczać pieniądze
borszcz - barszcz
bryczka - konny pojazd
bryle - okulary
brzechać - szczekać
burka - męski strój sukniany z kapturem
butel - duży szklany słój z szyjką służący do robienia soku i wina
C
cebrzyk - naczynie drewniane do noszenia wody
cedzić - przelewać przez sitko
cep - drewniane narzędzie do ręcznego młócenia zboża
chałat - wierzchnie ubranie
chałupa - drewniany wiejski dom, pokryty strzechą
chawkać - szczekać
chlipać - głośno pić, jeść
chliwek - pomieszczenie gospodarskie, w którym trzymano śwniaki
chmara - zbliżająca się chmura deszczowa, burza
cmykać - uciekać
chochla - łyżka wazowa
chodaki - buty
chodźwa - chodźmy
chojrak - ktoś odważny, pewny siebie
chrust - suche patyki drzewa
ciżemki - buty
cug - przeciąg
czeluście - wnętrze pieca chlebowego
czepiec - nakrycie głowy mężatek
czerpak - łyżka
czubaszki - buty
czworaki - dawniej czteromieszkaniowe budynki przy folwarku
D
do dnia - rano
dożynki - uroczystość na zakończenie żniw
drapak - brzozowa miotła
drapaki - taniec polegający na tym, że mężczyzna tańczył z miotłą -drapakiem
draby - przebierańcy noworoczni
druślak - durszlak
drużba - funkcja na weselu wiejskim oraz osoba kojarząca małżeństwa
drużka (druhna) - funkcja na weselu wiejskim piastowana przez panny
dratew - grubsza lniana nić do szycia
drygać - podskakiwać
drygle - galareta z nóżek wieprzowych
drzwiczki - drzwi, wejście
dukać - słabo czytać
dumać - myśleć
dwojaczki - podwójne naczynie gliniane służące do przenoszenia jedzenia
dygać - kłaniać się
dyndać - wisieć
dyszcz - deszcz
dyszel - drewniany drąg umocowany do przedniej części wozu
dziad - snop zboża wnoszony na wigilię do domu
dziady - biedni ludzie
dziewierz - brat męża, szwagier
dziewka - młoda dziewczyna
dziewoja - ładna panna
dzieża - drewniane, okrągłe naczynie do wyrabiania ciasta
dziugać - ślizgać się
dziwka - określenie panny
F
fajerka - krążek zakrywający otwór w węglowej płycie kuchennej
familia - rodzina
faska - pojemnik do przechowywania sera, żywności
flaszka - butelka
folwark - gospodarstwo pana, dziedzica
folusz - brudny, brudas
fornal - pracownik dworski
fryc - młody żniwiarz (żeńca)
furmanka - wóz z końmi
G
gacie - męskie płócienne kalesony
gadka - opowieść
galafe - sukniane spodnie, dołem sznurowane
gałgan - nieznośne dziecko, źle zachowujące się
gara - skrzynia wozu
garniec - naczynie do nabierania zboża
gęba - buzia, twarz
giabeł - czart, diabeł
giczoł - noga
gimrawy, gimrawo - powolny, powoli
giry - nogi
głąb - środek kapusty
gmyrać - szukać
gnojanki - drewniana skrzynia wozu, służąca do przewozu obornika
gomółka - ser wyrabiany z solą i odstawiony do dojrzewania
gospoda - wiejska restauracja, bar
granica - miejsce zetknięcia się pól, miedza
grupka - palenisko w kuchni kaflowej
gumowce - buty z gumy

H
habajki - plasterski ziemniaka pieczone na płycie kuchennej
handlarze - chłopi jadący na jarmark, zajmujący się kupnem i sprzedażą
hejta - polecenie dla konia skrętu w prawo
huncwot - urwis hreczka - gryka
hromolina - pasta do czyszczenia butów
Hryćko - Grzegorz
hulać - tańczyć, bawić się
huska - mała bułka weselna
huśtawka-urządzenie do huśtania siew postaci zawieszonej na sznurach desce
hycel - człowiek łapiący psy, ktoś niedobry
I
izba - pomieszczenie w chłopskim domu
J
jadło - pożywienie
jagła - kasza jęczmienna
jagodzianka - zupa owocowa z czereśni (jagód)
j anioł- anioł
Jantoni - Antoni
jarmark- forma handlu organizowana w ściśle określonym terminie, potoczna nazwa rynku
jedlina - gałązka jodły
jełać się - czepiać się kogoś
Jędruch - Andrzej jubka - lekkie wierzchnie ubranie
jucha - krew
jutka - przyozdobiony wierzchołek świerka, uczepiony do sufitu w czasie świąt Bożego Narodzenia
K
karnawał - czas zabawy, okres od świąt Bożego Narodzenia do Popielca
kaczan - środkowa część kapusty
kajet - dawna nazwa zeszytu
kalenica - górne wykończenie dachu ze słomy kalita - torba na zakupy kamasze - skórzane sznurowane męskie buty kamfina - nafta
kanka - metalowe wysokie naczynie na mleko
kapiszon - kaptur
kapota - ubranie
kapszuk - sakiewka, w której przechowywano tytoń
karczma - gospoda
karczowisko - pole po wykorzenionych krzakach
kartoflisko - pole, na którym rok wcześniej były ziemniaki
kaznodzieja - ksiądz
kądziel - narzędzie do przędzenia lnu
kąsać - ugryźć
kidać - rzucać, podrzucać
kiecka - spódnica, sukienka
kierat - rodzaj prostego silnika napędowego, poruszanego siłą zwierząt lub ludzi
kierz - krzak
kiczak - wiązka słomy, z której układano strzechą
kijanka - drewniany przyrząd do prania bielizny
kisielica - zupa owocowa, np. z jabłek, doprawiona mąką
klepisko - ubita ziemia w stodole
kluski - makaron
kmieć - bogaty chłop
kocioł - duży garnek do gotowania ziemniaków
kociuba - drewniana lub metalowa „motyka" do wygarniania żaru z pieca chlebowego
koja - drewniane ł&´żko dla dziecka
kokoszka - dorodna kura, nioska
kolęda - odwiedziny księdza po świętach
kołacz - weselny placek o okrągłym kształcie
kołowrotek - urządzenie do przędzenia nici wełnianych
komora - izba, w której przechowywano żywność, magazyn
kompania - piesza pielgrzymka
kondziołka - kawałek zastruganego drzewa służącego do nawijania przędzionej wełny lub lnu
kopica - sterta siana na łące
kopystka - drewniana łyżka
kosa - warkocz włosów
koszałka - pleciona torba z wikliny
kozetka - rodzaj łóżka
kramarz - odpustowy sprzedawca różnych świecidełek
kraszanki -jednobarwne malowane jajka
kraszenica - tytuł pisankowej królowej
krynica - źródło z wodą
kufajka - ocieplane ubranie męskie
kufer - drewniana, często zdobiona skrzynia na ubrania
kukuruza - kukurydza
kulczyk - kolczyk
kum - chrzestny
kuma - chrzestna
kurowaj - tort weselny
kuszać - jeść
kwoka - kura wysiadująca pisklęta
L
lara - skrzynia na wóz do zwożenia siana
lauferek - wyszywana serweta na stół
lepich - tatarak, roślina wykładana na Zielone Świątki
lico - twarz
ligać - położyć się, odpoczywać
loch - piwnica np. do przechowywania ziemniaków
luszof - drewniany pojemnik do mycia naczyń
Ł
łachy - ubrania
łan - miara powierzchni
ława-sąd wiejski
łazić - chodzić
łopuchy - liście łopianu
łozina - płot upleciony z wierzby
łozy - dolna część sań
M
machorka - tytoń
maczajka - sos z mięsa drobiowego ze śmietaną
maglownica - drewniany przyrząd służący do maglowania
majenie - zakładanie krowom wianków na rogi
majówka - wieczorne nabożeństwo przy krzyżach ku czci Matki Boskiej
makutra - gliniana miska służąca do ucierania np. maku
maśniczka - drewniane urządzenie służące do wyrobu masła
mietła - miotła do zamiatania
międlica - maszyna do międlenia lnu
mohorycz - opicie udanego zakupu
mołoducha - panna młoda
morga - miara powierzchni ziemi 0,56 ha
motowidło - konstrukcja drewniana w kształcie podwójnej litery T,
służąca do nawijania nitki lnianej
mućka - krowa
mufka - kawałek futra lub materiału podszytego watoliną, w który wkładało się ręce w celu ogrzania
murachy - mrówki
mycyja - osoba dumna, „wysoko nosząca głowę"
mydlowiny - woda po praniu bielizny
N
nalepa - piec chlebowy
na zagon - w pole
niecki - wydrążone w pniu naczynie do wyrabiania ciasta
niuchać - wąchać
niwa - nazwa gruntu uprawnego
niewiasta - kobieta
niewiastka - synowa
O
obłojstwo - obżarstwo
oczepiny - pierwsze założenie czepca na głowę mężatki, zdjęcie welonu
odrobek - odpracowanie
oficerki - wysokie buty z usztywnioną cholewą
okadzanie - okurzanie dymem
okowita - wódka
okólnik - nazwa obejścia gospodarskiego
omasta - tłuszcz dodawany do polania potraw
ongiś - dawniej, kiedyś
onuca - miękka szmatka do owijania nóg
orczyk - drewniany drążek przyczepiony do wozu konnego lub narzędzia rolniczego, służący do zakładania postronków
osełka - kamień służący do ostrzenia kosy
ożenek - ślub, wesele ożogi - pochodnie
P
pacierz - modlitwa
pająk - ozdoba ze słomy i bibuły wieszana u sufitu izby
palto - ciepłe ubranie na zimę
paluch - pieczona bułka bez nadzienia
pampuchy - placki smażone na tłuszczu
pamroka - mgła, słaba widoczność
parciane portki - lniane spodnie
parobek - stały lub sezonowy robotnik najemny służący na folwarku
parzybrody - potrawa z gotowanej kapusty, zalewana olejem
paskudny- brzydki, nieładny
paszoł - poszedł, zwrot używany przy odganianiu psa
pierzyna - pościel wypełniona pierzem, służąca do przykrywania się
płachta - materiał, w którym noszono np. słomę, chwast
pociasek - drewniany przyrząd do rozgarniania żaru w piecu węglowym
pomieć - naręcz zżętego zboża położona na ściernisku
podpłomyk - placek z ciasta chlebowego
pośnik - wieczerza wigilijna
powrósło - powróz upleciony ze zboża do wiązania snopów
prażucha - potrawa mączna zalewana mlekiem lub wrzącą wodą
prowadyż - prowadzący
prycza - zbite z desek spanie
prządka - kobieta zajmująca się przędzeniem np. owczej wełny
przetak - sito do przesiewania zboża
przewody - pierwsza niedziela po Świętach Wielkanocnych
przędziwo - półprodukt służący do wyrabiania nici i tkania płócien
przywloką - synowa z innej wsi
pułap - sufit
R
raczuchy - drożdżowe placki smażone na oleju
radło - urządzenie do orki spulchniające ziemię
S
sagan - duży gar, kocioł
sakwojaż - portmonetka
serdak - kamizelka
serweta - obrus na stół
sieczka - pocięta drobna słoma, karma dla koni
siennik - materac do łóżka wypchany słomą
sierp - ręczne narzędzie żniwne
siewenka - pojemnik, w którym znajdowały się nasiona
siorbać - głośno pić
skidać - zdejmować, zrzucać
skobel - zamek do zamykania drzwi
skośma - skos
słomiennik - duży pleciony pojemnik ze słomy
smeryk (smerek) - świerk
sofa - drewniany mebel do spania
sołoducha - napój z mąki żytniej i gryczanej (szara, słodkawo-kwaskowata zawiesina) spożywana w Wielkim Poście
słota - brzydka pogoda, długotrwałe opady deszczu
spichlerz - magazyn, w którym przechowywano zboże
stępa - urządzenie do obłuskiwania i rozgniatania ziaren zbóż
stępora - tłuczek do ubijania (od stępy)
strawa - potrawa
stróg - hebel
strzecha - dach pokryty słomą
sukmana - wierzchnie ubranie męskie
surdut - kurtka
swaszka - osoba pełniąca funkcję na weselu wiejskim
swat - ojciec synowej lub zięcia, także funkcja na weselu pełniona przez kawalera
sybiraki - nieproszeni goście na wesele, obserwatorzy
szafarnia - skrzynia do przechowywania mąki
szaflik - drewniany pojemnik na ziemniaki dla zwierząt
szalwark - praca społeczna na drogach
szałata - sałata
szarawary - szerokie spodnie męskie
szmacina - chustka do nosa
sztorc - pionowo, wzdłuż
szmyrgać, szmyrnąć - rzucać, rzucić
S
ściernisko - pole po wykoszonym zbożu
ściułać - zbierać, oszczędzać
ślozy - łzy
śródpoście - przełamanie postu
świekra - teściowa
święconka - pokarm do poświęcenia w Wielką Sobotę
święty lej - śmingus-dyngus
T
tara - urządzenie do prania
tarciuchy - grube pieczone placki ziemniaczane
telużki - w dawnym pługu przednia część używana do przewożenia chrzestnych
tłuczek - przyrząd do gniecenia ziemniaków
toczak - narzędzie poruszane ręcznie lub nogą służące do ostrzenia noży, siekier
trójnia - narzędzie do wyrobu włókna
trybówka - maszyna do młocki zboża
trzewiki - letnie buty
tutejszy - miejscowy, swój
tyszowiaki - skórzane wysokie buty męskie wyrabiane w Tyszowcach
U
ugoda - umowa między rodzicami panny młodej i pana młodego
unaj - tam
W
wachy - czuwanie przy zmarłym
waranycie - pierogi z serem, kaszą, pieczone w piecu
walny - dorodny
walonki - zimowe buty z owczej wełny
warzocha - drewniana łyżka
wasąg - częsc wozu
waserwaga - poziomica
wianeczki - oktawa Bożego Ciała
wianek - zakończenie pracy
wiano - posag, wnoszony majątek
wiecha - bukiet kwiatów, zatykane na paliku po zakończeniu prac
wieńcowi - osoby niosące wieniec dożynkowy
wieczorki - wieczorne spotkania u sąsiadów w porze zimowej
winszować - życzyć, składać życzenia
włok - potrawa gotowanaspan style=´ komora - izba, w ktbr / ze szpinaku
wrzeciono- część kołowrotka lub samodzielny przyrząd do przędzenia
wygon - pastwisko dla bydła
wyrko - łóżko do spania
wyrostek - młody chłopak
Z
zacierka - zupa mleczna ze „skubanymi" kluseczkami
zagata - zewnętrzne ocieplenie domu na zimę
zagon - kawałek pola
zagumnia - teren poza domami
zakudy - ostatki
zali - kiedyś
załubice - ozdobne sanie
zapaska - fartuszek damski
zapiecek - końcowe dni karnawału
zara - zaraz, za chwilę
zasiek - odgrodzone miejsce w spichlerzu na zboże
zawadzać - przeszkadzać
zdybać - znaleźć
zgrzebło - przyrząd do czyszczenia koni
znaj duch - nieślubne dziecko
zolnik - naczynie, w którym moczyła się bielizna do prania
zrękowiny - zaręczyny
zybel - katar zydel - stołek zygar - zegar
Ż
żarna - urządzenie do ręcznego mielenia zboża
żniwiarka - maszyna do ścinania zboża

Góra ^